Ο Μακεδονικός Αγώνας όντως υπήρξε η αφετηρία των νικηφόρων απελευθερωτικών αγώνων του 1912-1913 και η δικαίωση δεν άργησε να έρθει. Και στους πολέμους αυτούς οι Κρητικοί δεν έμειναν ουδέτεροι και αμέτοχοι, ανεξάρτητα αν η Κρήτη- Η Κρητική Πολιτεία- βρισκόταν ακόμη κάτω από την επικυριαρχία του Σουλτάνου και οι Κρητικοί παρέμειναν εντός εισαγωγικών «Τούρκοι υπήκοοι». Όμως, στην Κρήτη η επιστράτευση προχωρούσε παράλληλα με εκείνην (17 Σεπτεμβρίου 1912) στην υπόλοιπη χώρα και μέχρι τις 27 Σεπτεμβρίου συγκροτήθηκαν 16 λόχοι, οι οποίοι μόλις κηρύχθηκε ο πόλεμος μεταφέρθηκαν στον Πειραιά. Με αυτούς και άλλους που στάλθηκαν στη συνέχεια από την Κρήτη συγκροτήθηκαν στην Αθήνα τέσσερα Τάγματα Κρητών, από τα οποία τα τρία αποτέλεσαν το Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών που διατέθηκε στο Στρατό Ηπείρου και το 4ο Τάγμα στο Στρατό Θεσσαλίας, ως Ανεξάρτητο Τάγμα.Στις 5 Οκτωβρίου που κηρύχθηκε ο Α΄ Βαλκανικός Πόλεμος, το Ανεξάρτητο Σύνταγμα Κρητών έφθασε με πλοία στον Πειραιά. Οι Κρητικοί παρήλασαν παρατεταγμένοι, ευθυτενείς, αγέρωχοι προς την Αθήνα και έγιναν αντικείμενο θερμών εκδηλώσεων σε ένα παραλήρημα εθνικού ενθουσιασμού. Ας μη ξεχνάμε ότι οι Κρητικοί είχαν γίνει θρύλος στην ελληνική συνείδηση για τις ατελείωτες επαναστάσεις τους (πάνω από 30). Και βέβαια, ένιωθαν να τους συνοδεύει η αίγλη του Κρητικού Πρωθυπουργού Ελ. Βενιζέλου, ο οποίος αποτελούσε έναν ισχυρό πόλο έλξης για κάθε Κρητικό. Μάλιστα, ο ίδιος ο Βενιζέλος στις 14 Οκτωβρίου 1912, παράδωσε στον Διοικητή Αντισυνταγματάρχη Πεζικού Λάμπρο Συνανιώτη τη σημαία του Συντάγματος και υπήχθη στον Στρατό Ηπείρου, όπου έλαβε μέρος στις μάχες Πέντε Πηγαδιών (24-27 Οκτ.), Πεστών (29 Οκτ.), και από το Δεκέμβριο 1912 μέχρι τις 21 Φεβρουαρίου 1913 στις θρυλικές και φονικές μάχες Αετοράχης, Μανωλιάσας και Μπιζανίου. Ο Κωστής Καπιδάκης, εθελοντής φοιτητής της Νομικής στον «Ιερό Λόχο Κρητών Φοιτητών» και μετέπειτα προϊστάμενος της Γραμματείας του Εφετείου Κρήτης γράφει: «Εκ των 1400 ανδρών του Τάγματος που είχε ενταχθεί ο Λόχος Φοιτητών έμειναν ζώντες 567. Οι λοιποί 833 είχαν πέσει στο πεδίο της Μάχης και το Τάγμα οργανώθηκε σε Διλοχία»
Ο «ΙΕΡΟΣ ΛΟΧΟΣ ΚΡΗΤΩΝ ΦΟΙΤΗΤΩΝ» υπαγόταν στο 1ο Τάγμα Κρητών του Ανεξάρτητου Συντάγματος Κρητών. Ο ιερολοχίτης Ιωάννης Κ. Χατζιδάκης, και μετέπειτα γεοπόνος, στο βιβλίο του «Ηρώον Πολεμιστών» το 1927, μας δίνει μια πλήρη και συνοπτική εικόνα της οργάνωσης και της δράσης αυτού του ηρωικού λόχου. Γράφει:
«Ο κρητικός Εθελοντικός Λόχος απετελέσθη εκ 250 φοιτητών και σπουδαστών, οίτινες εγκαταλείψαντες τα μαθητικά θρανία, έσπευσαν αμέσως μετά την κήρυξιν των Βαλκανικών Πολέμων αυθορμητως να χύσωσιν και αυτοί το αίμα των ως Ιερολοχίται του 1821, υπέρ της απελευθερώσεως των υπό τον Τουρκικόν Ζυγόν στεναζόντων αδελφών μας.
Έλαβον μέρος απ’ αρχής μέχρι τέλους εις την γιγαντομαχίαν του Ηπειρωτικού Αγώνος. Διεδραμάτισαν κύριον ρόλον εις την μάχη των Πεστών, κυριεύσαντες και δύο πυροβολα- πρώτοι εισελθόντες εις Πεστά...
Η 21η Φεβρουαρίου 1913,ημέρα παραδόσεως του Μπιζανίου, εύρεν αυτούς απέναντί του και εις απόστασιν 200 μόλις μέτρων. Αλλά και το έγγραφον της παραδόσεως των Ιωαννίνων κατατέθη εις χείρας των. Και δι’ αυτών, μεταβιβάσθη εις Γενικόν Αρχηγείον...
Εις τον Δεύτερον Βαλκανικόν Πόλεμον, τον κατά της Βουλγαρίας, εισήλθον εις Ξάνθην και Γκιουμουλτζίναν (Κομοτηνή). Διέτρεξαν μέγα μέρος της Μακεδονίας και της Θράκης.
Έφθασαν νικηταί μέχρι της Ροδόπης και πέραν του Νευροκοπίου, ότε επρόλαβεν την προέλασίν των η συνθήκη ειρήνης- διότι άλως, θα εισήρχοντο εις Σόφιαν...
Ο Λοχαγός των Πέτρος Σαλταμπάσης, εφονεύθη εις Μπιζάνι. Ο διοικητής του Τάγματος Σταύρος Ρήγας, ετραυματίσθη εν μέσω αυτών.
Αι απώλειαι του Λόχου Κρητών Φοιτητών εις νεκρούς, τραυματίας και θανόντας εκ των κακουχιών του πολέμου, υπερέβησαν τους 160 εκ των 250 που αποτελούν αρχικώς το σύνολον.»[14]
Το 4ο Τάγμα Εθελοντών Κρητικών με Διοικητή τον Ταγματάρχη Γεώργιο Π. Κολοκοτρώνη, εγγονό του Θ. Κολοκοτρώνη,[15] (σκοτώθηκε στις 12 Ιουλίου 1913, μαχόμενος στην Άνω Τσουμαγιά), διατέθηκε στο Στρατό Θεσσαλίας, στην VII Μεραρχία. Πολέμησε ηρωικά στα Στενά της Πέτρας, στην απελευθέρωση της Κατερίνης (15 Οκτ. 1912), στη Μάχη των Γιαννιτσών (19-20 Οκτ.1912) και ήταν το πρώτο Τάγμα που εισήλθε στη Θεσσαλονίκη στις 26 Οκτωβρίου 1912, ως εμπροσθοφυλακή της Μεραρχίας.[16]
Στο Τάγμα αυτό υπηρετούσε και ο Ανθ/γος Ιωάννης Αλεξάκης (1885-1985), μετέπειτα Αντιστράτηγος (μια εξαίρετη στρατιωτική και συγγραφική φυσιογνωμία). Κατά το Β’ Βαλκανικό Πόλεμο το τάγμα έλαβε μέρος στη Μάχη του Κιλκίς- Λαχανά (19- 21 Ιουνίου 1913), ενταγμένο στην VI Μεραρχία. Επίσης, έλαβε μέρος στην απελευθέρωση του Σιδηροκάστρου (26-27 Ιουνίου 1913) και έφθασε μέχρι Τσουμαγιά (12-14 Ιουλίου 1913). Οι απώλειες του τάγματος αυτού ήταν οι μεγαλύτερες από όλες τις άλλες αντίστοιχες μονάδες του Ελληνικού Στρατού (από τους 1000, επέζησαν μόνο 50!) του ελληνικού στρατού.
Αποκορύφωμα της συμμετοχής και της συμβολής των Κρητικών για την απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ηπείρου κατά τους Βαλκανικούς Πολέμους 1912- 1913 αποτελούν και οι μαθητές του Γυμνασίου Χανίων[17]. Στον προαύλιο χώρο του 1ου Γυμνασίου Χανίων υπάρχει το μνημείο που απαθανατίζει τους 40 νεκρούς μαθητές.
Στις τρεις πλευρές του μνημείου είναι χαραγμένα τα ονοματεπώνυμα των μαθητών και στην πρόσοψη οι παρακάτω στίχοι:
«ΓΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΤΗΝ ΤΙΜΗ
ΜΕ Τ’ ΑΡΜΑΤΑ ΣΤΟ ΧΕΡΙ
ΕΤΡΕΞΑΜΕ ΑΠ’ ΤΟ ΣΚΟΛΕΙΟ
ΣΤΑ ΣΚΛΑΒΩΜΕΝΑ ΜΕΡΗ.
ΜΑ ΒΟΛΙ ΜΑΥΡΟ ΞΕΣΚΙΣΕ
ΤΑ ΣΤΗΘΗ ΜΑΣ ΜΙΑ ΜΕΡΑ
ΣΤΗΣ ΜΑΧΗΣ ΤΟΝ ΑΝΑΒΡΑΣΜΟ
ΓΙΑ ΤΗ ΓΛΥΚΕΙΑ ΜΗΤΕΡΑ
ΑΔΕΡΦΙΑ ΜΙΜΗΘΗΤΕ ΜΑΣ
ΣΑΝ ΤΟ ΖΗΤΑ Η ΠΑΤΡΙΔΑ
ΤΟΝ ΝΙΚΗΤΗ Ο ΘΑΝΑΤΟΣ
ΕΙΝΕ ΧΑΡΑ ΚΙ ΕΛΠΙΔΑ»
